نخستین گام برای وادار کردن دانش آموزان به اندیشیدن این است که به آنان  مسأ له ای دهیم که مایل به حل آن باشند و در ضمن برای علاقه مند ساختن آنان به مسأ له ای راهی بیابیم . آن گاه دانش آموزان فکر می کنند و مسأ له را با اندیشه طرح ریزی کرده و به کمک نشانه ها به حل آن اقدام می نمایند .

نشانه چیست ؟

نشانه چیزی است که نمودار چیز دیگری است . صورت ذهنی شهر شما نمودار تصویر شهری است که در آن زندگی می کنید . نشانه هائی که به هنگام اندیشیدن به کار می بریم یا صورت های ذهنی یا واژه ها هستند .

دانش آموزان خردسال بیشتر با صورت های ذهنی می اندیشند و به تدریج که معلومات لغوی آنها افزایش پیدا می کند نیروی اندیشیدن آنان بهتر خواهد شد .

در مورد حل مسائل ساده ممکن است با استفاده از صورت های ذهنی بتوانیم مشکلات خود را حل کنیم اما در خصوص مسائل و موضوعات مجرد و ذهنی نمی توان این کار را انجام داد مگر آن که از این موارد مفاهیمی در ذهن داشته باشیم .

ایجاد مفاهیم بستگی به کاربرد واژه ها دارند . با آموختن واژه ها و الفاظ معنی دار می توانیم وسائل اندیشیدن را برای دانش آموزان مهیا کنیم .

هنگام فکر کردن در ذهن ما چه می گذرد ؟

نخستین مرحله برای اندیشیدن علاقه و میل به حل مسأ له است . وقتی توجه ما به حل مسأ له ای معطوف شد افکاری مربوط به حل آن مسأله به ذهن ما رو آور می شود . به عنوان نمونه در بررسی این مسأ له که چرا ساعت از کار افتاده ، این اندیشه ها به ذهن ما وارد می شوند :

الف – شاید ساعت کوک نشده باشد .

ب – شاید ساعت خراب شده باشد .

این حدسها بدون آن که بدانیم کدام راه حل درست مسأ اه است فرضیات نامیده می شوند .

هنگامی که فرضیه ساخته شد باید نتیجه قیاسی از آن گرفت . نتایج قیاسی در مورد مسأله بالا چنین است :

الف – اگر ساعت کوک نشده باشد باید کوک کردن باعث کار کردن ساعت شود .

ب – اگر ساعت خراب باشد کوک کردن مشکلی را حل نخواهد کرد .

مرحله آخر در حل مسأله آزمون فرضیه ها است . که دو راه موجود است . یک راه اقدام به عمل است ساعت را کوک می کنیم و می بینیم که چه پیش خواهد آمد . راه دیگر جستجو در ذهن برای یافتن وسیله ای است که فرضیه ما را تأ یید کند . برای مثال ممکن است متوجه شویم که شب گذشته ساعت را کوک نکرده ایم . در این جا پیش از انجام هر گونه عملی از راه اندیشیدن مسأله را حل کرده ایم . در مورد مسأله مطرح شده شاید بیش از چند دقیقه از وقت ما گرفته نشود . اما در مورد مسائل دشوار ممکن است پیش از رسیدن به راه حل روز ها و ماهها وقت ما گرفته شود . در برخورد با این گونه مسائل بهتر است مدتی آن را رها کنیم . ممکن است پس از زمانی قسمت نیمه آگاه ذهن جواب صحیح مسأ له را به ما بدهد . این امر همیشه صادق نیست و زمانی رخ می دهد که حل مسأ له ممکن باشد و قبلأ هم از روی آگاهی  کامل در خصوص مسأ له فکر شده باشد .

چگونه می توان به دانش آموزان در ایجاد فکر خلاق یاری کرد ؟

نه تنها باید به آنان فرصت فکر کردن داد بلکه باید به آنان بیاموزیم چگونه درباره ی موضوعی فکر کنند و معلومات لازم را به دست آورند . روش های صحیح مطالعه و کسب اطلاعات را به آنان تذکر دهیم و فهرستی از پرسشهای مربوط به آن موضوع همراه با منابع و ما خذ  فراهم آوریم . هر اندازه که دانش آموز مطالب بیشتری درباره موضوعی که می اندیشد بداند برای رسیدن به نتیجه درست امکان بیشتری خواهد داشت .

رسیدن به نتیجه درست تنها به داشتن معلومات بستگی ندارد . شیوه بکار بردن آن معلومات نیز حائز اهمیت است . برای نتیجه گیری از راه استدلال دو روش ارائه می شود .

1 – روش استقراء : این روش عبارت از استنتاج کردن از تعدادی نمونه یا مثال است . ( حکم کلی کردن ) برای مثال دختری که متوجه می شود  هر وقت تخم مرغی را 8 دقیقه بجوشاند سفت می شو د و این کار را چند بار انجام داده باشد نتیجه می گیرد برای سفت شدن تخم مرغ جوشاندن به مدت 8 دقیقه کافی است .

گاهی استدلال استقرائی نادرست هم خواهد بود . اگر چند زن به شکلات علاقه داشته باشند نتیجه  بگیریم که همه زنها به شکلات علاقه دارند . استنتاج نادرست است و بدون دلیل کافی حکم کلی صادر شده .

2 – روش قیاسی : بکار بستن یک اصل کلی در مورد یک وضع خاص .

به عنوان مثال شاگردانی که درس نمی خوانند در امتحانات مردود می شوند . هر گاه به دانش آموزی برخورد نماییم که هیچ گونه فعالیتی در مورد درس خود انجام نمی دهد نتیجه بگیریم که او در امتحانات مردود خواهد شد .

استدلال های قیاسی ممکن است از دو راه به نتیجه نادرست بیانجامد .

الف – هنگامی که اصل بنیادی نادرست باشد . مثلأ اگر بگوییم در زبان انگلیسی تمام کلمات در هنگام جمع بستن اس می گیرند و در موقع بکار گیری این اصل برای تمام کلمات اضافه کنیم می بینیم که کاری اشتباه صورت گرفت چرا؟ چون اصلی را که مورد استفاده قرار دادهایم از آغاز جنبه کلی نداشته و دارای استثناء هم بوده است .

ب – قاعده یا اصل درست است اما ما آن را غلط بکار ببریم . به عنوان مثال ما قبول داریم که دانش آموزانی که درس نمی خوانند در امتحانات مردود خواهند شد . اما اگر از مردود شدن دانش آموزی نتیجه گیری کنید که او درس نخوانده است استدلال نادرست خواهد بود . شاید کم هوشی ، بیماری و یا دلایل دیگری موجب مردود شدن او شده باشد .

با توجه به مطا لب یاد شده روشن کردیم که چرا گاهی ما به نتایج نادرست می رسیم . که عبارت بودند از :

1 – استنتاج بر اساس دلایل بسیار کم .

2 – قیاس از اصل غلط باشد .

3 – کاربرد قاعده اصلی . دلایل دیگری نیز می توان ارائه داد .

4 – تنبلی : گاهی بدون اینکه خود در صدد تحقیق باشیم یا سعی داشته باشیم درستی یا نادرستی حرف دیگران را بیازمائیم مبادرت به قبول گفته های نادرست دیگران می کنیم .

5 – تلقین پذیری : هر اندازه بیشتر تلقین پذیر باشیم و هر قدر بیشتر گفته های دیگران را بپذیریم کمتر در پی اثبات و تحقیق گفته ها و شنیده ها خواهیم بود .

6 – مقاومت عاطفی : گاهی نیز به دلیل آنکه نمی خواهیم به نتیجه درست برسیم غلط استنتاج می کنیم . یک نمونه از مقاومت عاطفی را فکر مشتاق می نامند . به این معنی که چیزی را نتیجه می گیریم که بیشتر می پسندیم و از بررسی نتایج  احتمالی دیگر سر باز می زنیم .

نمونه این طرز فکر را می توان در مورد شنا گر پر علاقه ای مشاهده کرد که برای حفظ سلامت او را از شنا منع می کنند اما او وقتی به کنار دریا می رود دلیل می آورد که یک بار شنا کردن احتمال خطری ندارد .

نمونه دیگر مقاومت عاطفی در پیشداوری دیده می شود . تعصب یا پیشداوری شیوه رفتار نسبت به کسی یا چیزی است و به دلایل زیر نا معقول .

الف – کسی که پیشداوری می کند بی مطالعه به زبان گروهی اظهار عقیده می کند و بدون آنکه اطلاعات خود را بر پایه  اطلاعات درست و کافی بنا کند در مورد آنان رأی بیجا و ناروا صادر می کند .

ب – کسی که تعصب دارد و پیشداوری می کند بعد از اظهار مخالفت رضایت عاطفی بدست می آورد . بنابراین از دلیل روگردان است .

نمونه دیگری از مقاومت عاطفی دلیل تراشی است . دلیل تراشی به معنی آوردن دلایل نادرست برای اعمال یا گفتاری است که از ما سر زده . آدمی تا در مورد امری احساس خطا و شرمساری نکند به دلیل تراشی متوسل نمی شود . معلمی که درس خود را آماده نکرده و ناچار شاگردان را وادار به روخوانی کتاب درسی می کند ، او از این بابت احساس گناه و تقصیر می کند ولی برای خود دلیل تراشی کرده و می گوید که قرائت برای شاگردان خوب است .

چگونه کمک کنیم تا دانش آموزان قدرت استدلال پیدا کنند ؟

1 – به دانش آموزان مسائلی متناسب با رشد و تجربه آنان داده شود .

2 – به شاگردان یاری شود تا درباره موضوعاتی که فکر می کنند مفاهیم و تصورات روشن بدست آورند .

3 – از توضیح و تفسیر زیاد خود داری شود .

4 – از شاگردان بپرسیم چگونه نتیجه گیری می کنند ؟ در صورت لزوم با روش سقراطی آنانرا یاری کنیم تا از روی دلیل به اشتباهات خود پی ببرند .

5 – شاگردان تشویق شوند تا پیوسته از نتایج کار خود و دیگران جویا شوند .

6 – به دانش آموزان بزرگتر اشتباهاتی را که اغلب مردم در  استدلال مرتکب می شوند تذکر داده شود و در ضمن آنان را از تأ ثیر هیجانات در تفکر بر حذر دارید .

7 – اگر دانش آموزان دارای اندیشه روشن نباشند امکان آن می باشد که نتوانند از روی خردمندی عمل کنند . روشن اندیشی به روش های زیر بر اعمال ما اثر می گذارد .

الف – به ما کمک میکند که در راه آنچه می خواهیم بدست آوریم چه گامهائی برداریم .

ب – در انتخاب به ما یاری می دهد .

ج – گاهی اوقات باعث می شود که نقشه های خود را به صورت بهتری در آوریم .

در خاتمه تذکر این نکته ضروری است : برای پی بردن به نتایج اعما ل ، استدلال ما را یازی می کند . اما اگر اندیشه این نتایج ، هیجانی در ما بر نیا نگیزد امکان تغییر عقیده ممکن است وجود نداشته باشد .

ما برانگیخته رغبت ها و آرزوهای خود هستیم . رغبت ها آنچنان که زیر تأ ثیر هیجانات واقع می شوند از نیروی عقل پیروی نمی کنند . بنابراین برای تغییر نظر باید آنچنان استدلا لات عمل شوند که هیجانها بر انگیخته شوند .

منبع  مجله ی پیوند  مجموعه نیمه دوم سال 1369