روش های تربیت دینی

    پیش از پرداختن به روش های آموزشی از دیدگاه تربیت اسلامی منطقی می نماید که روش های یادگیری از این دیدگاه بررسی شود . این رسم معمولی است که هر نظام تربیتی نظرات خود را در زمینه ی آموزش بر مبنای دیدگاهی که نسبت به یادگیری دارد بنا نهد . در نظام های جاری تربیتی و در بحث های مربوط به علم روانشناسی پرورشی ، باور بر این است که نظرات یادگیری جنبه ی توصیفی و نظریات مربوط به آموزش جنبه ی تجویزی دارند . به همین دلیل ، نخست فرآیند یادگیری آن گونه که هست توصیف می شود و سپس در آن مبنا نظریات آموزشی به گونه ای قراردادی وضع می شوند . اما بر مبنای بینش اسلامی هم نظریات یادگیری و هم نظریات آموزشی توصیفی هستند ، زیرا پیش از آن که آنان به کشف قوانین یادگیری و درآن مبنا به وضع قوانین آموزشی بپردازد ، خداوند خود به عنوان بزرگ ترین و اولین مربی ، امر آموزش را ـ طبیعتاً بر مبنای فطرت و ظرفیت انسان ـ آغاز کرده است و به ویژه در کتاب مبین ، قانونمندی های آن را باز نموده ویا راه را برای درک این قانونمندی ها گشوده است .   بنابراین از منظری اسلامی ؛ اولاً آموزش و قوانین مربوط به آن پیش از آن  که انسان به اندیشه ی آموزش افتد وجود داشته است و ثانیاً یادگیری و آموزش چنان با هم آمیخته اند که جدا کردن آنان از هم جز به گونه ای صوری ممکن نیست و اگر در این پژوهش این کار صورت می گیرد صرفاً به خاطر سهولت بخشیدن به بحث است . بنابراین ، در این بخش از گفتار حاضر ، نخست به نظریات یادگیری ، سپس نظریات آموزشی و پس از آن به روش های برانگیختن فراگیران(انگیزش در امر تربیت) پرداخته خواهدشد.

    درباره روش های یادگیری در این پژوهش در بخش شناخت شناسی اسلامی سخن رفته است . انسان می تواند از طریق حواس خویش بیاموزد ، اما این یادگیری با به کارگیری عقل تکمیل می گردد و شناخت عقلی نیز زمانی به سامان می رسد که هم تزکیه دست اندرکار باشد و هم قلب از هر کدورت پیراسته شده باشد . بنابراین ، تجربه ی حسی ، تعقل و تزکیه روش های یادگیری اسلامی هستند. البته به کاربردن واژه ی یادگیری با توجه به معنای امروزی آن ، در این مقام شاید آن قدرها درست نباشد . حداقل باید گفت منظور اسلام از یادگیری دقیقاً همان نیست که امروزه از آن مستفاد می شود . زیرا در تعریف امروزی یادگیری ، شناخت قلبی جایی ندارد و مراد از آن تنها پی بردن به لایحه های سطحی واقعیت از طریق تجربه و تعقل است .

    آن چه اینک لازم است بر گفته های پیشین افزوده گردد ، این است که نقش حواس در ادراک و به طور کلی در یادگیری در آن چه در علم تجربی امروز مطرح می گردد ، متفاوت است . حواس زمانی کارایی و ظرفیت خود را آشکار می سازد که باطن ، کار خود را درست انجام دهد .   و حسبوا الا تکون فتنه فعموا و صموا ثم تاب الله علیهم ثم عموا و صموا کثیر منهم و الله بصیر بما یعملون .  ( سوره مائده ، آیه 71 ) و گمان کردند که بر آنها فتنه و انتقامی نخواهد بود . پس از دیدن آیات حق و شنیدن امر خدا کور و کر شدند و از امتحان خدا غافل ماندند . پس از آن همه اعمال زشت ، باز خدا توبه ی آنها را پذیرفت . باز هم بسیاری دیگر کور و کر شدند و آیات خدا را ندیدند و نشنیدند (بترسند که) خدا به هر چه می کنند آگاه است . این آیه و آیات بسیار دیگر کارآیی حواس را موکول به فعال بودن قلب و پاکیزه بودن آن می داند . هم چنین آیات دیگری کارآیی عقل را نیز موکول به پاکیزه بودن دل نموده اند .

      یا ایها الذین آمنوا ان تتقوا الله یجعل لکم فرقانا .  ( سوره انفال ، آیه 29 ) ای اهل ایمان ، اگر خدا ترس و پرهیزگار شوید خدا به شما فرقان (تمیز حق از باطن و تشخیص راه سعادت از شقاوت) بخشد . تمیز خوب و بد و حق از باطل از جمله وظائف عقل است ، اما همان گونه که از آیه ی فوق بر می آید تمیز حق از باطل از تزکیه ( پالودن دل از پلیدی ها ) نیز حاصل می شود . بنابر گفته های فوق ، اسلام مکتب اصالت حس و نیز اصالت عقل را مورد انتقاد قرار می دهد بدون این که یافته های حس و عقل را مردود شمارد ، منتها این یافته ها را در بافت و ضمیری مزکی ، قابل قبول و موجه می شمارد . در بیان نقش حواس در ادراک ، گفتار صدر المتألهین ( ملاصدرا ) نیز حائز اهمیت فراوان است . فرزانه ی مذکور در این مورد اظهار می دارد :

      انتقال صورت محسوس به سوی قوه ی حاسه از نظر تحقیق فلسفی ، محال و بر خلاف حقیقت و واقع است . بلکه احساس عبارت است از یک خلاقیت نفس ... ، هنگامی که محسوس در برابر یکی از حواس انسان قرار گرفت و کلیه ی شرایط احساس تحقق یافت ، نفس به قدرت خلاقه خویش صورتی از محسوس را در ذات خویش خلق و انشاء می نماید. (مصلح، جواد، مبدأ آفرینش از دیدگاه فلاسفه اسلامی ،دانشگاه تهران،1354،ص19.)

    علم انسان به اشیاء نظیر علم الهی است با این تفاوت‌که‌علم الهی به‌وجود عینی صور منجر می شود حال آن که علم انسانی وجود ذهنی را پدید می‌آورد . نفس انسان قدرت خلاقه ایی نظیر قدرت خلاقه ی الهی دارد ، علم او صورت ها را در نفس خلق می کند . صورت هایی که قوام آنها متکی به نفس است ، همان گونه که قوام عالم خارج متکی به ذات حضرت حق است . بدین گونه یادگیری در نهایت ، نوعی آفرینش درونی است .

    همان گونه که گفته شد در فلسفه ی تعلیم و تربیت اسلامی روش های آموزش بر مبنای توصیف مکانیزم های یادگیری وضع نشده اند ، بلکه روش های آموزش نیز جنبه ی توصیفی دارند و با نظریه های یادگیری هر دو از یک مبدأ و منشأ بر می خیزند و به همین دلیل است که هماهنگی کاملی بین این دو گروه نظریه ( آموزش و یادگیری ) وجود دارد . نماز ، روزه ، زکات، حج ، جهاد ، امر به معروف ، نهی از منکر ، دعا و توبه از جمله روش های اسلام هستند که مداومت در آنها به شرطی که با نیت قرب به درگاه الهی صورت گیرد ، منجر به تزکیه ی نفس و دور داشتن فرد از زشتی ها می گردد . روش های مذکور برای هر مسلمان آن قدر روشن است که نیاز چندانی به توضیح ندارد از این رو این پژوهش روش های دیگر را که بیشتر

یکی از نیازهای ثابت همگانی تغییرناپذیر و نسخ ناپذیر که زمان، توان تاثیرگذاری در آن را ندارد؛ موضوع عبادت و پرستش است. یکی از نیازهای اساسی بشر پرستش است. پرستش حالتی است که در آن انسان از ناحیه باطنی خود به حقیقتی که او را آفریده و خود را در قبضه قدرت او می بیند و خود را نیازمند و محتاج او می داند؛ توجه می کند. این حالت در واقع سیری است از خلق به سوی خالق.

عدم پرستش و عبادت، در روح بشر عدم تعادل را ایجاد می کند. با یک مثال مفهوم عدم تعادل را روشن می نماییم. حیوانی باربر را در نظر بگیرید که خورجینی روی او قرار داده شده که یک طرف پر و طرف دیگر خالی باشد که در این صورت تعادل ایجاد نشده و حرکت حیوان بسیار دشوار می شود؛ انسان نیز به همین صورت است. در وجود او خانه ها و فضاهای خالی زیادی وجود دارد، در دل انسان جای خیلی از چیزها است. حال هر نیازی که برآورده نشود، روح انسان را مضطرب و نامتعادل می سازد. اگر انسان بخواهد در تمام عمر به عبادت بپردازد و به

دیگر نیازهایش بی توجه باشد؛ همان نیازها او را ناآرام و ناراحت می نمایند. و یا بالعکس اگر انسان همیشه به دنبال مادیات باشد و جایی برای معنویات نگذارد، باز هم روح و روان او ناراحت و نا آرام است.

" نهرو" مردی است که از سنین جوانی لامذهب شده بود. در اواخر عمرش یک دگرگونی و انقلابی در وجودش ایجاد شد. او می گوید: من هم در روح خود و هم در جهان یک خلأ، یک جای خالی احساس می کنم که هیچ چیز توان پرکردن آن فضا را ندارد الا معنویت. اضطرابی که در جهان پیدا شده، علتش اینست که نیروهای معنوی جهان تضعیف شده است. او می گوید: الان در اتحاد جماهیر شوروی- قبل از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی- این ناراحتی به سختی وجود دارد. تا وقتی که مردم آنجا گرسنه بودند و گرسنگی اجازه نمی داد که درباره چیز دیگری فکر بکنند، یکسره در فکر تحصیل معاش بودند. حال که زندگی عادی پیدا کرده اند یک ناراحتی روحی در میان آنان پیدا شده است. زمانی که از کار، بیکار می شوند تازه اول مصیبت آنهاست که این ساعات فراغت را با چه چیز پرنمایند؟ بعد می گوید: من گمان نمی کنم اینها بتوانند آن ساعات را جز با یک امور معنوی با چیز دیگری پر کنند. و این همان خلایی است که من دارم.

پس عبادت یک نیاز واقعی انسان است. امروز که در دنیا بیماری های روحی و روانی زیاد شده است، به علت روی برگرداندن انسان از عبادت و پرستش است. نماز قطع نظر از هر چیزی، طبیب خانه است؛ یعنی اگر ورزش برای سلامتی مفید است، اگر آب سالم و تصفیه شده برای هر خانه ای لازم است، اگر هوای پاک برای هر کس ضروری است، نماز هم برای سلامتی انسان لازم است. اگر انسان در شبانه روز ساعتی را به راز و نیاز با پروردگار اختصاص دهد، روحش را پاک می کند. عنصرهای موذی به وسیله نماز از روح انسان بیرون می روند.

از نظر اسلام سرلوحه تعلیمات، عبادت است. امیرالمومنین علیه السلام فرمود: به خدا بعد از ایمان، چیزی در حد نماز نیست. پیامبراکرم صلوات الله علیه می فرماید: نماز مثل چشمه آب گرمی است که در خانه انسان باشد و انسان روزی پنج بار در آن آب گرم شست و شو کند.

خداوند در قرآن کریم می فرماید:" ما خلقت الجن والانس الا لیعبدون".( ذاریات/ 56)؛ ما جن و انس را خلق نکرده ایم مگر برای این که عبادت کنند. هدف از خلقت انسان عبادت است و انسان از راه عبادت و پرستش است که به کمال می رسد. استغفار و عبادت در مقابل ایزد منان انسان را به انسانیت می رساند. امام صادق علیه السلام می فرماید: پیامبر(ص) در هیچ مجلسی نمی نشست مگر این که 25 بار استغفار می کرد، و می گفت: استغفرالله ربی و اتوب الیه.

و یا حضرت علی علیه السلام با آن عظمت انسانی که داشت وقتی در محراب عبادت قرار می گرفت غرق در خدا می شد و آن گونه عبادات باعث روشن ضمیری و قدرت حضرت می شد.

" عدی بن حاتم" از یاران نزدیک حضرت بود. روزی به نزد معاویه آمد در حالی که سالها از شهادت امیرالمومنین گذشته بود. معاویه می دانست که عدی از یاران قدیمی امام است، پس خواست کاری کند که عدی سخنی بر علیه امام بگوید. از او پرسید: عدی! این الطرفات؟ پسرانت کجا هستند؟- عدی سه پسر داشت که در سنین جوانی در رکاب امام درجنگ صفین به شهادت رسیده بودند- معاویه با این سوال قصد ناراحت کردن عدی را داشت. عدی گفت: پسرانم در رکاب مولایشان علی با تو که در زیر پرچم کفر بودی جنگیدند و کشته شدند. معاویه گفت: علی درباره تو انصاف نداد. گفت: چطور؟ معاویه پاسخ داد: پسران خویش را نگه داشت و پسران تو را به کشتن داد.

عدی گفت: معاویه من درباره علی انصاف ندادم که اکنون او در زیر خروارها خاک باشد و من زنده باشم. ای کاش مرده بودم و علی زنده می ماند.

معاویه دید تیرش به هدف نخورد پس با نرمی گفت: الان دیگر از این حرفها گذشته کمی از کارهای علی را برایم توصیف کن. عدی عذر خواست و معاویه اصرار نمود. در نهایت عدی اینگونه حضرت را توصیف نمود: " یتفجرالعلم من جوانبه والحکمة من نواحیه" ؛ علی مردی بود که علم و حکمت از اطرافش می جوشید. علی آدمی بود که در مقابل ضعیف، ضعیف بود و در مقابل ستمکاران، نیرومند.

معاویه حال منظره ای را که به چشم خود دیدم را برایت می گویم: در یکی از شبها علی را در محراب عبادت دیدم که غرق در خدا بود و محاسنش را به دست مبارک گرفته و می گفت: آه از این دنیا و آتش های آن، یا دنیا! غری غیری؛ ای دنیا کس دیگر غیر از من را بفریب.

عدی، حضرت را آن چنان  وصف نمود که دل سنگ معاویه تحت تاثیر قرار گرفت به طوری که با آستین لباسش اشکهای صورتش را پاک کرد. و بعد گفت: دنیا عقیم است که مانند علی بزاید.

پس عبادت از ارزش والایی برخوردار است که انسان به جز تعداد معدودی به عظمت و ارزش واقعی آن پی نبرده است. یکی از عالیترین گونه عبادت نماز است. نماز پناهگاهی مطمئن و دژی استوار و خلل ناپذیر است. داروی اضطرابها و نگرانیها و دوای ترسها و دلهره هاست.

فریضه نماز در فرهنگ اسلام، به گونه ای تشریح شده است که اگر انسان، آن را با تمام مراحل و شرائط، انجام دهد در واقع مسیر همه زیبائیها را پیموده و از همه زشتیها در امان می ماند.

در نماز زیربنای سعادت و خوشبختی دنیوی پایه ریزی شده است. در نماز ریشه و اصول اعتقادی کامل می گردد، معرفت و عرفان حقیقی به دست می آید، روح تعبد و معنای عبادت، روشن و عملی می شود. عالی ترین روشهای اخلاقی و تربیتی اجرا می گردد، به بهترین وجه مسائل اجتماعی، حقوقی و انسانی تعلیم می شود، به پاکترین نوع به مسائل مالی و اقتصادی توجه می گردد و بالاخره بهداشت جسم و روح و طهارت تن و روان، مورد توجه عمیق قرار می گیرد.

از آنجا که عبادت نقشی مهم در به کمال رساندن انسان بر عهده دارد بر آن شدیم که در این خصوص بیشتر توجه نموده و در سلسله مباحثی به مقدمات آن و اسرار عرفانی و اخلاقی آن بپردازیم و امید داریم که اولاً مورد قبول حضرت حق و در ثانی  مورد قبول و استفاده شما عزیزان قرار بگیرد. در این بخش نماز را از دیدگاه قرآن بررسی می نماییم.